ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 9، آذر 1402 ، شماره پی در پی 91

معرفی نسخۀ خطی کنزالجواهر السنیۀ فی الفتوحات السلیمانیه و سبک‌شناسی آن

صفحه (167 - 185)
حمیده ضیائی ، مجید منصوری (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: تاریخ همواره در دل خود وقایعی داشته است که قطعاً بسیاری از پژوهشها به آن اشاره ای نداشته اند؛ بنابراین بدیهی است معرفی هر یک از متون تاریخی کهن نقش بسزایی در آشکار ساختن زوایای مبهم و تاریک گذشته دارد. نسخۀ «کنزالجواهر السنیۀ فی الفتوحات السلیمانیه» یکی از این آثار ارزشمند در زمینۀ تاریخنگاری عثمانیان به ‌شمار میرود و از معدود کتابهایی است که دربارۀ تعدادی از جنگهای سلطان سلیمان اول (974-926)، همزمان با حکومت این پادشاه به رشتۀ تحریر درآمده است. در این تحقیق، علاوه بر معرفی این نسخۀ خطی و مؤلف آن، به بررسی ویژگیهای سبکی این اثر پرداخته شده است.

روش مطالعه: روش پژوهش در این مقاله بصورت توصیفی-‌تحلیلی است.

یافته ها: نسخۀ خطی «کنزالجواهر السنیۀ فی الفتوحات السلیمانیه» اثر شاه قاسم مخدومی تبریزی، از نویسندگان قرن دهم هجری، است. شاه ‌قاسم بن شیخ مخدومی (متوفی948ه.ق)، از خطاطان شناخته شده ای است که پس از جنگ چالدران در سال 920ه.ق، با تعدادی از اهل حِرف و علما به استانبول مهاجرت کرد. این نسخه به سفارش سلطان سلیمان، دهمین پادشاه حکومت 625 سالۀ عثمانی، نگاشته شده است و افزون بر ارزش تاریخی، آگاهیهای گرانسنگی دربارۀ اتفاقات پیش‌آمده در چند جنگ عثمانیان ارائه میدهد.

نتیجه گیری: نثر این کتاب از نمونه های نثر فنی و مصنوع قرن دهم هجری است. نثری آمیخته به نظم دارد و پر از عبارت‌پردازی، ذکر مترادفات و آیات و احادیث است. از خصیصۀ مهم متن، اطناب و به کارگیری جملات طولانی است و از بین آرایه های بدیعی میتوان به انواع سجع، جناس، قرینه سازی و هم‌آوایی اشاره کرد که نقش زیادی در ایجاد موسیقی کلام دارد. همچنین بنا به قاعدۀ مصنوع ‌بودن متن، تشبیه و استعاره، بویژه در مقدمۀ کتاب، زیاد به چشم میخورد. بیشتر اشعار به کاررفته در متن سرودۀ مؤلف است و بحر متقارب مثمن محذوف، که بحر شاهنامه است، در این متن بسیار دیده میشود.

کلمات کلیدی
کنزالجواهر , شاه قاسم مخدومی تبریزی , سیر تاریخنگاری , ویژگیهای سبکی.

• آقاجری، هاشم، زرگری‌نژاد، غلامحسین و عطاءالله حسنی. (1381). تأملاتی در علم تاریخ و تاریخنگری اسلامی، به کوشش حسن حضرتی، تهران: نقش جهان مهر.
• استانفورد شاو. (1370). تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید. ترجمۀ محمد رمضان‌زاده. ج1. مشهد: آستان قدس.
• افشار، ایرج. (1379). «555 نسخۀ فارسی تاریخ در کتابخانه های استانبول». نامۀ بهارستان، شمارۀ 1، صص 98-85.
• انوشه، حسن. (1383). دانشنامۀ ادب فارسی، ادب فارسی در آناتولی و بالکان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• ایشین، فرقان. (1398). «سیاست تاریخنگاری فارسی در دربار سلیمان یکم: شاه قاسم و کنز الجواهر»، گزارش میراث، ش88 و 89، صص190-181.
• تکین داغ و فندق اوغلی. (1368). «تأثیر اندیشه های اندیشه های ابن خلدون بر تاریخنگاری عثمانی و روش تاریخ‌نگاری عثمانیان». ترجمۀ وهاب لی. مجلۀ تحقیقات تاریخی، (1) 1، ص 547.
• ثریا، محمد. (1308ق). سجل عثمانی یا خود تذکرۀ مشاهیر عثمانی، استانبول: مطبعه عامره.
• چلبی، عاشق. (1971م). مشاعرالشعراء، به کوشش گ.م.مردیث اونس طرفندن، لندن: لوزاک.
• حسینی، سید محمدتقی. (1391). فهرست دستنویسهای کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• حیدرزاده، توفیق. (1375). «مهاجرت علمای ایران به امپراتوری عثمانی و انتقال سنتهای مدارس ایرانی به آن سرزمین از اوایل دورۀ تیموری تا اواخر عهد صفوی»، فصلنامۀ فرهنگ، ش4، ص74.
• خسروشاهی، رضا. (1350). شعر و ادب فارسی در آسیای صغیر. تهران: دانشسرای عالی.
• خطیبی، حسین. (1366). فن نثر در ادب فارسی. تهران: زوار.
• ریاحی، محمدامین. (1396). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. چاپ سوم. تهران: اطلاعات.
• شمیسا، سیروس. (1386الف). نقد ادبی. چاپ دوم. تهران: میترا.
• شمیسا، سیروس. (1388). سبک‌شناسی نثر. تهران: میترا
• صالحی، نصرالله. (1395). «تأملی در تاریخنگاری فارسی در دورۀ عثمانی»، مطالعات تاریخ اسلام، (30) 8، ص112.
• صفا، ذبیح‌الله. (1388). تاریخ ادبیات در ایران. جلد 5، تهران: فردوس.
• صفوی، کورش. (1383). از زبانشناسی به ادبیات. جلد اول. تهران: سورۀ مهر.
• طاشکپری‌زاده، احمدبن مصطفی. (1395ق). الشقایق النعمانیه فی علماء الدولۀ العثمانیه، بیروت: دارالکتب العربی.
• فریدلندر، شمس. (1381). «طریقت خلوتیه جراحیه»، ترجمۀ محمد نصیری، هفت آسمان، ش14، ص135.
• کارل بروکلمان. (1383). تاریخ ملل و دول اسلامی. ترجمۀ هادی جزایری. تهران: علمی و فرهنگی.
• گلشنی، محیی. (2014). مناقب ابراهیمی گلشنی، به کوشش فاتح بایرام، مصطفی کوچ و ایوب تانری‌وئردی، استانبول: انتشارات سازمان نسخ خطی ترکیه.
• مایل هروی، نجیب. (1370). «ضرورت تصحیح متون». کیهان فرهنگی، شماره 78، ص 2.
• وودهد، کریستین. (1387). منصب شهنامه نویسی در امپراتوری عثمانی، ترجمۀ نصرالله صالحی، در: مزدکنامه، تهران: خواهان.